DÎVAN  ŞİİRİNDE MEYVE REDİFLİ GAZELLER

Dîvan şiirinin gerçek hayatla yakından ilgisi olduğu ve hayatın her safhasına ait bütün göze çarpan unsurların bu şiirin ilgi alanı içinde bulunduğu, yapılan bir çok ciddî tahlil ve şerh çalışmasıyla ortaya konulmuş bulunmaktadır. Dîvan şiirine kaynaklık eden malzemenin Kur’ân- Kerîm’den hadislere, peygamber kıssalarından evliyâ menkıbelerine; Şeh-nâme’den tasavvufa ve şâirin yakın çevresindeki yerli malzemeye kadar çok geniş bir yelpazeye yayılmış olması, bu şiirin zengin bir bilgi ve kültür hazinesine kavuşmasına sebep olmuştur. Bu sebeple, biz bugün Dîvan şiirini kolay anlayamayışımızı her ne kadar onun Arapça ve Farsça kelime bazen de kurallarla yüklü, Osmanlıca adını verdiğimiz ifade şeklinden aldığını düşünüyorsak da, asıl zorluk dîvan şiirinin sahip olduğu bu kültür zenginliğine olan yabancılığımızdan kaynaklanmaktadır. Bundan dolayı da baş edemediğimiz yerde, onu değersiz ve ilgilenmeye lâyık görmeyip reddederek ondan kolayca kurtulma yolunu tercih ediyoruz. Halbuki tam tersini yaparak, onun bize sunduğu güzelliklere, dil ve kültür zenginliğine talip olup biraz gayret sarf ederek yorulmak zahmetine girsek, dîvan şiirinin bize ne doyumsuz güzellikler sunduğunu görürüz.  Bu konu tek başına ayrı bir seminer konusu olmaya lâyıktır ve mutlaka geniş çerçeveli bir seminerde ele alınmalıdır.

Dîvan şâiri çevresinde gördüğü, kullandığı ve bilgi alanı içinde bulunan her şeyle yakından ilgilenmiş, onları çok iyi gözlemlemiş, hayâl ve sanatkârlık gücü ile yoğurarak dîvan şiirinin sanat anlayışına uygun olarak ifade etmiştir. Türk insanının kıvrak zekâsından, Türk dilinin zengin mecazlar manzûmesinden yararlanarak çok değişik ve orijinal mazmunlarla süslemiştir. Bildirimizin konusu olan “Dîvan Şiirinde Meyve Redifli Gazeller” de bu ilginin bir başka güzel örneğini teşkil etmektedir. Diğer değerli konuşmacılar, divan şiirinde meyve konusunu farklı yönleriyle ele alacak ve değerlendireceklerdir. Hiç şüphe etmiyorum ki bize çok değişik bilgiler ve örnekler sunacaklardır. Biz taramak imkânını bulduğumuz seksenden fazla dîvanda karşımıza çıkan biri  “şeftâlû”, ikisi “turunc” ikisi “elma”, biri “nârenc” redifli, biri vişne redifli ve birisi de meyve çekirdekleriyle ilgili “çekirdeği” redifli sekiz gazel üzerinde duracak ve değerlendirmeğe çalışacağız.

Redifli manzûmelerin diğer manzûmelere nazaran ayrı bir özelliği vardır. Bu manzûmelerde redif olarak seçilen kelime her beyitte bütün anlamı, bir mıknatısın demir zerrelerini kendisine çektiği gibi,  kendisine yöneltir. Bu konumuyla anlamın mihverini teşkil eder. Ayrıca redif kelimesinin değişik anlamlarını kastederek kullanan şairler, şiirlerini çok daha ilgi çekici bir anlam zenginliğine kavuştururlar. Her edebî metinde mevcut olan anlam bütünlüğü, redifli manzûmelerde daha kuvvetle hissedilir. Taradığımız dîvanlarda, üç meyveye ait altı meyve redifli gazelin karşımıza çıkması, meyve adlarının divan şâirleri tarafından, redif olarak kullanılması konusunda, pek fazla ilgi çekici olmadığı tespitine sebep olabilir. Ancak bu kadar az manzûmeyle de olsa alâkadar olmaları, onların çevrelerindeki her unsurla ilgilendiklerinin ve şiire yansıtacak güzellikler bulabildiklerinin de bir delili sayılmalıdır. Kaldı ki değişik manzûmelerin içinde birçok  meyve adları, redif olarak kullanılmasalar bile, çok güzel ve değişik benzetmelere konu edilmişlerdir. Bu da  dîvan şâirinin yakın çevresiyle ve gerçek hayatla  ilgisini gösteren tespitlerimizi kuvvetlendiren deliller olarak değerlendirilebilirler.

16. yüzyılda yaşamış olan Cînânî’nin “turunc” redifli gazeli sekiz, Taşlıcalı Yahyâ’nın aynı redifli gazeli ise beş beyitten meydana gelmiştir. Revânî’ye ait “nârenc”  redifli gazeli beş beyit, Zâtî’nin “şeftâlû” redifli gazeli on beyittir. 14. yüzyıl şâirlerinden Kadı Burhâneddin’in  “almasıyile” ve “alma direm”  redifli gezelleri ise beş ve altı beyitten  ibarettir ve matla beyitleri yoktur. Yine XVI. Yüzyılıl şairlerinden Kütahyalı Rahîmî’nin “vişne” redifli gazeli15-16 yüzyılda yaşamış olan Priştineli Mesîhî’ye ait olan “çekirdeği” redifli gazel de beş beyitten  meydana gelmiştir.  Ömer Özkan tarafından hazırlanan  ve henüz yayınlanmamış olan bir çalışmada karşımıza çıkan “alma” redifli beş beyitlik gazeli, metnindeki teredütler sebebiyle , değerlendirmeye almadık. İki şâirde karşımıza çıkan “turunc” ve “elma” redifli gazeller, şâirlerin bu meyvelere daha fazla ilgi gösterdiklerinin ve daha fazla benzetmeye konu olabilecek özellik bulduklarının bir işareti sayılabilir.

 Turunç, portakalı andıran, meyveleri olgunlaştıkça kırmızımsı bir renk alan, yuvarlak irice bir meyvedir. Turunç, daha sıcak olan Akdeniz ikliminde yetişmesi,  o devirdeki ulaşım  ve saklama şartlarının zorluğu, ülkenin her noktasına kolayca ulaşamaması, ulaştığı bölgelerde de az bulunması ve fiyatının fazlalığı sebebiyle herkesin tadamadığı bir meyvedir. Yeşilden sarı ve kırmızımsıya ulaşan rengi, yuvarlak şekli, tadı ve meyvesinin beslenme bakımından taşıdığı önem, bu ilginin önemli sebepleri arasında sayılabilir. Bu özellikleriyle beyitlerde değişik benzetmelere konu edilir.

 Cinânî’ “Turunc” redifli gazeline, “Turunç, sevgilinin saçının çevgânının gamına esir olup, bu şekilde sevgilinin mahallesine varmak ister” şeklinde nesre çevirebileceğimiz,

Esîr olup gam-ı çevgân-ı zülf-i yâre turunc

Diler bu şekl ile kûy-ı nigâra vara turunc

şeklindeki matla’ beytiyle başlar. Şâir bu beytini yazarken zamanın  ucu kıvrık bir sopa ve bir topla oynanan “gûy u çevgân”  adlı oyundan yararlanmıştır. Divan şiirinde sık sık karşımıza çıkan bu oyunda genellikle topa vurmaya yarayan ucu kıvrık sopa sevgiliye ait saç, sevgilinin eziyeti, âşığa verdiği gam  gibi unsurlara; top da kaderin önünde yuvarlanıp giden ve  “bî-ser ü pâ” yani “elsiz ayaksız” olarak nitelenen,  bu hâliyle, oradan oraya  fırlatılan âşık veya âşığın başına benzetilir. Cinânî’nin bu matla beytinde de sevgilinin kıvrımlı zülfünün gamı çevgâna benzetilmiştir. Ona gönül bağlayan ve beyitte esir olarak ifade edilen âşık da, çektiği aşk ıstırabı ve sıkıntılarla bükülmüş iki kat olmuş bedeniyle adeta bir top gibi hayâl edilmiştir. Âşık, bedeninin şekli ve sararmış teni  sebebiyle turunca benzetilmiştir. Âşığın maksadı bir yolunu bulup sevgiliyle beraber olmak, onun mahallesinde bulunmaktır. Cinânî’ye göre sevgilinin mahallesine ulaşmanın tek yolu, top olup sevgilinin saçının gamının çevgânına muhatap olmak, yani onun gamını çekmek, aşkının sıkıntılarına katlanmaktır. Şâirin, sevgilinin kıvrımlı zülfü ile çevgân ve  top ile turunç arasındaki gözleme dayanan şekil benzerliğinden yola çıktığı açıktır.

Şâir, “Turunç, ortaya çıkan bütün varlığını hevâ (aşk) ile çürütür (yok eder; bu sebeple), bu diyara oturmaya (yerleşmeye) gelmezse bunda şaşılacak ne var?” diye sorduğu

Hevâ ile çürüdür hâsılın anup bitmez

N’ola ikâmete gelmezse bu diyâra turunc

şeklindeki beytinde,  “hevâ” kelimesinin teneffüs ettiğimiz hava, iklim, heves ve aşk anlamlarıyla oynamaktadır. Turuncun bilhassa  sıcak iklimlerde yetişen bir meyve olması ve şairin yaşadığı bölgedeki gibi sert bir iklimde yetişmesinin imkânsızlığı, turuncun teşhis sanatıyla, bu diyara yerleşmeye gelmeyen bir insana benzetilmesine sebep olmuştur. “Meyvesini hevâ ile çürütür” ifâdesinden de onun âşık biri olduğu neticesi çıkartılabilir. Bu sebeple turuncu ömrünü aşk ile çürüten ve bir yerde karar eğlemeyen ancak, hevâsı uygun olmayan, yani aşkın olmadığı yerde de yaşayamayan bir âşık olarak hayal etmektedir.

Cinânî,

Çemende Hızr gibi bahr ü ber müsâfiridür

İder hemîşe heves geşt ile güzâra turunc

dediği ve “Turunç, çemende Hızır gibi denizlerin ve karaların misafiridir ve daima dolaşmaya heves eder.” şeklinde nesirleştirebileceğimiz üçüncü beytinde ise turuncu ölümsüzlük suyunu bulup içen Hızır’a benzetir. Hızır’ın, Âb-ı hayât, Âb-ı hayvân, Âb-ı zindegî ve Bengisu gibi adlarla andığımız,  ölümsüzlük suyunu bulup içtiği için bu dünyâda ölümsüzlüğe kavuştuğuna,  karada ve bilhassa denizde sıkıntıya düşenlere yardım ettiğine inanılır. “Kul sıkışmayınca Hızır yetişmez” atasözümüz de bu inanışın bir ifadesidir. Beyitte turuncun Hızır’a benzetilip “misafir” olarak nitelendirilmesi, onun sadece yetiştirildiği bölgelerde kalmayıp her tarafa ulaştırılan ve itibar gören bir meyve olmasından kaynaklanmaktadır. Bir narenciye çeşidi olan turuncun, şâirin yaşadığı yüzyılın şartları da göz önünde tutularak, Hızır gibi hastaların yardımına koştuğu hayali pek de yadırganamaz. Kaldı ki tıbbın bugün, şâirin yaşadığı devre göre çok ilerlemeler kaydettiği ve hayat şartlarının çok daha kolaylaştığı zamanımızda bile limon, portakal, greyfurt ve bilhassa turunç gibi meyvelerden medet umuluyor olması, Cinânî’nin bu benzetmeyi şiirine malzeme yapmaktaki haklılığını destekler niteliktedir. Halk tabâbetinin daha çok ilgi gösterdiği turunçgillerin ihtiva ettikleri C vitamini sebebiyle insanın sağlığı ile ilgisi,  bilhassa nezle ve grip gibi rahatsızlıkları önleyici ve hafifletici özelliklere sahip olduğu düşünülürse, bu ifadelerin sadece hayalden ibaret olmadığı da söylenebilir. 

Cinânî gazelinin dördüncü beytinde turuncun yanında bir başka meyveye, elmaya da yer verir. “Turunç, sevgilinin çifte gerdanının hayâli ile, bu gönül çocuğunun ağlayıp inlediğini görünce, (ona) bazen elma  bazen turunç sunar” dediği ,

Hayâl-i gabgab-ı dil-dâr nâlesin göricek

Sunar bu tıfl-i dile ara sîb ara turunc

şeklindeki beytinde, kolayca kandırılabilmesi sebebiyle,  gönlü bir çocuğa, sevgilinin çifte gerdanını da şekil, renk, lezzet ve güzellik bakımından turunca ve elmaya benzetir.          Gapgab, “çene altı, çifte gerdan”  anlamına gelir. Fuzûlî, Leylâ vü Mecnûn adlı mesnevisinde Leylâ’nın benzersiz güzelliğini  tasvir için yazdığı ve ”Latîf bir şimşâd olan boyuna, çenesinin elması ve çene altı turuncu birleşince” dediği,

                                      “Şimşâd-ı latîfine mürekkeb

                                      Sîb-i zenâh u turunc u gabgab”

eklindeki beytinde  elma-çene, turunç-gabgab ilgisini kurarken , çene ile gabgabı ayrı meyvelerle ifade etmektedir. Buna dayanarak Cinânî’nin de “Sevgili, gönül çocuğuna bazen elmaya benzeyen çenesini, bazen turunca benzeyen gerdanın sunar” demek istediğini düşünebilirsek de, şairin beyitte çeneden söz etmediğini de göz önünde tutarak, her iki meyve ile de sevgilinin çifte gerdanını kastettiğini söylemek daha uygun olur.

 Elma, boyutları, biçemleri ve renkleri çeşide ve çevre özelliklerine göre değişen, genellikle yuvarlak, sarı, kırmızı ve yeşil renkli bir meyvedir.  Gönül-çocuk ilgisi, Dîvan şiirinin çok kullandığı benzetmelerden biridir. Gördüğü  her şeye hemen kapılması, bir yetişkin gibi mantığıyla değil daha çok duygularıyla hareket etmesi, başına gelecekleri önceden kestirememesi, kolayca kandırılabilmesi ve kandırılıp kapıldıktan sonra da kolayca kendisini kurtaramaması, güçsüzlüğü ve âcizliği gibi özellikleriyle gönül bir çocuktur. Beyitte bu özelliklere sahip gönül çocuğunun kapıldığı ise sevgilinin elmaya ve turunca benzeyen çifte gerdanının hayâlidir. Çocukların bu meyvelere gösterdiği düşkünlük de şâirin gözlemlerine dayanarak beytine aktardığı unsurlar arasında dikkat çekmelidir.

Şâirin,”Turunç, aşk ateşi ile beslendiği için, zamanın  cevrine çok dayanamaz.” dediği,

Egerçi âteş-i ışk ile oldı perverde

İnen dahi döyemez cevr-i rûzigâra turunc

şeklindeki beytinde turunç, aşk ateşiyle yanıp kavrulan, yani olgunlaşan bir âşık olarak hayâl edilmektedir. Zamanın cevrine fazla tahammül edememesinin sebebi de budur. Dünya nimetleriyle ilgisini kesen âşık için, bu dünyada geçirilen zaman ve bu dünyanın kendisine sunduğu eziyetten, dertten başka bir şey değildir. Şâir de aşk ateşiyle beslenen bir âşık gibi hayâl ettiği turuncun, zamana uzun süre karşı koyamayan, kısa sürede çürüyen bir meyve olma özelliğinden yararlanarak, zamanın eziyetlerine uzun süre dayanamayacağını ifade etmektedir.

Yanıklarıyla ten-i zerdi yâra arz itdüm

O âşıkam ki yakup arz ider nigâra turunc

şeklindeki altıncı beyitte “Ben, sevgiliye yaktığı turuncu sunan bir âşığım; (çünkü), sararmış tenimi yanıklarıyla sevgiliye arz ettim.”  diyen Cinânî, önceki beyitte olduğu gibi turunçla âşık arasında ilgi kurmaktadır. Turunç sarı rengi sebebiyle âşığın aşk ıstırabıyla sararıp solmuş tenine benzetilir. Şâirin kendisini âşığın yerine koyarak ifade ettiği gibi, yakıp sevgiyi sunduğu turunç üzerindeki yanık izleri de vücudundaki aşk yaraları, yani dağlardır. Bu beyit bize ucu yakılıp sevgiliye gönderilen ve sevgiliye “senin için yanıp tutuşuyorum” mesajını ileten mektup veya mendilleri hatırlattı. Bu beyitte de âşığın yakıp sevgiliye gönderdiği turunç ile sevgiliye, ”senin aşkın yüzünden sararıp soldum, aşkının ateşiyle yanıp yakılmaktayım” mesajını iletmek istediği söylenebilir.

Cinânî’nin “Turunç, bazen tarikata uygun olarak yeşil elbise ile gelip, hal lisanı ile özür dilemeye kasteder.” dediği

                        Tarîkat üzre gelüp berg-i sebz ile gâhî

                         Lisân-ı hâl ile kasd eyler i’tizâra turunc

şeklindeki beyitte turunç, henüz sararıp olgunlaşmamış yeşil hâliyle ve  yeşil yaprağı ile benzetmeye konu edilmektedir. Bu hâliyle turunç, henüz yeteri kadar olgunlaşmamış, çıktığı yolda yaptığı hataların farkında ve bu sebeple özür dileyerek hatalarını düzeltme gayreti içinde olan bir sâlik gibi düşünülmüştür. Onun bu tavrı zamanla olgunlaşacağının bir işareti olarak kabul edilebilir.

Şâir turunç redifli gazelini, zamanı bir soyguncuya, turuncu da nârencî (turunç renkli)  elbisesi zaman haramîsi tarafından yağmalanan bir mazlûma benzettiği ve ”Ey Cinânî! Turunç bu rûzgâra (zamana) ne yaptı bilmiyorum. Rûzgâr (zaman) yol kesen haydutlar gibi (onun)  nârenc renkli elbisesini soyar.” dediği,

Harâmîler gibi nârencî câmesini soyar

Cinânî n’eyledi bilsem bu rûzgâra turunc

şeklindeki mahlas beytiyle tamamlar. Zaman ya da devir anlamlarına da gelen “rûzgâr” kelimesiyle oynayan şair, zamanın insandan alıp götürdüklerini göz önünde tutarak, zamanı harâmîye benzetir. Mevsimlerin değişmesi, yani zamanın geçmesi tabiatta değişikliklere sebep olur. Ağaçların önemli bir kısmı, bilhassa meyve veren ağaçların yaprakları sonbaharda önce sararır sonra da dökülür. Tıpkı elbiseleri hırsızlar tarafından çalınmış ve çıplak bırakılmış bir insana dönerler. Cinânî de bu gerçekten hareket ederek, ağaç yapraklarını elbiseye, yaprakları dökülmüş turunç ağacını hırsızlar tarafından elbiseleri  çalınmış çıplak bir insana, yaprakların dökülmesine sebep olan rüzgârı da, hem yel hem zaman anlamlarıyla kullanarak, harâmîye benzetmiştir. Turuncun olgunlaştığı zaman kabukları soyularak yenilen bir meyve olduğu da göz önünde tutulursa, zaman hırsızının yağmaladığı, soyduğu elbisenin turuncun soyulan nârencî , yani turunç renkli kabuğu olarak düşünülmesi de mümkündür. Her iki düşünce tarzı da tamamen gözleme dayanan, teşbih ve teşhis sanatlarının da yardımıyla bir dantel gibi örülen bu beyit bile, Dîvan şiirinin gerçek meclisinin tam ortasına bağdaş kurup oturduğunun güzel bir delili sayılabilir.

                                                                       XXX

XVI. yüzyılın yeniçeri şâirlerinden Taşlıcalı Yahyâ’nın “Turunc” redifli   gazeli ”Turunç, dünya gül bahçesine süs ve güzellik verir; çemendeki her turunç gökyüzündeki bir yıldıza döndü.” dediği,

Gülşen-i dünyâya virür zînet ü zîver turunc

Gök yüzünde encüme döndi çemende her turunc

şeklindeki matla’ beytiyle başlar. Taşlıcalı Yahyâ’nın bu beytinde turunç, bir gül bahçesine benzetilen dünyayı süsleyen ve ona değer ve güzellik kazandıran bir meyve alarak ele alınmaktadır. Burada sadece meyvenin değil bir bütün olarak turunç ağacının kast edildiği açıktır. Beytin ikinci mısraında kastedilen ve gökyüzündeki yıldızlara benzetilen ise doğrudan doğruya şekil ve renk benzerliği ve sayılarının çokluğu sebebiyle turunç meyvesidir. Bu hayâlde turunç meyvelerinin ağaçta, gökteki yıldızlar gibi yukarıda asılı bulunmaları da önemli bir gözlemdir.

Şâirin, “O gül gibi yüksek derecede ve devlettedir; ay ile güneş, onun sohbet (meclisinde) iki güzel ve taze turunçtur.” dediği,

Gül gibi rif’atde ol izzetde ol devletde ol

Ay ile gün sohbetinde iki zîbâ ter turunc

şeklindeki hüsn-i matlaında turunç gül, ay ve güneşe de benzetilen itibarlı iki güzeldir. Turuncun güle benzetilmesinde gül gibi her yerde itibar gören bir meyve olması ön plâna çıkarken, ay ve güneş benzetmesinde ise daha çok renk ve şekil benzerliği dikkat çekicidir.

Taşlıcalı Yahyâ’nın “Turunç, başını mihnet kılıcının çevgânına top eylemiştir; (Bundan dolayı) çılgın âşıklara benzer.” dediği,

Başını top eylemiş  çevgân-ı tîg-i mihnete

Benzi sarı âşık-ı şeydâlara benzer turunc

şeklindeki üçüncü beytinde ise turuncun benzetileni gûy, yani top ve çılgın âşıktır. Çıgın âşığının başını top eylediği çevgân ise, eğri şekliyle dikkate alınan mihnet kılıcıdır. Beyitte Taşlıcalı Yahyâ da Cinânî gibi turunç ile âşık arasında ilgi kurarken, çevgân olarak mihnet kılıcını kullanır. Biri birine yakın gibi görünen bu benzetmelerdeki  hareket noktası sevgilinin aşkının sıkıntıları karşısındaki çılgın âşığın çâresiz durumudur. Bu beyitte de çılgın âşığa benzetilen turunç “bî ser ü pâ” yani elsiz ayaksız bir top ve sevgilinin aşkının sıkıntıları da bu topu oraya buraya savuran bir çevgân olarak hayâl edilmiştir.

Gazelin,  “Turunç, fakirlikleriyle övünen riyâzet ehli  gibi, Tanrı korkusundan altın gibi sarardı.” diye nesre çevirebileceğimiz,

Fakr ile fahr eyleyen ehl-i riyâzetler gibi

Tanrı korhusundan oldı zer gibi asfar turunc

şeklindeki dördüncü beytinde turunç, Allah korkusundan benzi altın gibi sararmış , fakirliğiyle övünen bir riyâzet ehli olarak karşımıza çıkmaktadır. Riyâzet ehli nefsini kırmak, köreltmek için dünyâ nimetlerinden elini ayağını çeken kimse demektir. Bu davranışın sebebi Allah korkusu ve ilâhî sevgiliye, yani Allah’a kavuşma arzusudur. Bu sebeple, dünyâ nimetleriyle ilgisini kesen riyâzet ehli olanlar, fakirlikleriyle övünürler ve benizleri, bedenleri de altın gibi sararır. Turuncun olgunlaştığı zaman altın gibi sarardığı göz önünde tutulursa,  riyâzet ehlinin benzinin sararmış olması da onun olgunluğunun, yani verdiği kararında başarıya ulaştığının bir işareti olarak değerlendirilebilir.

Şâir “Yahyâ’nın şiirinin her mısraı taze bir fidandır ve her mısraının ucunda, baygın bakan parlak yıldız gibi, yer yer turunç vardır.” dediği,

                                   Şi’r-i Yahyâ’nun nihâl-i tâzedür her mısra’ı

Encüm-i şehlâ gibi ucında var yer yer turunc

şeklindeki makta’ beytinde şiirinin mısralarını taze bir fidana benzeterek bir fahriye beyti kaleme almıştır. Şâir taze  fidan ifadesiyle söylediklerinin yeni, daha önce söylenmemiş olduğunu ifade etmektedir. Bu dalların ucunda yer yer bulunduğunu belirttiği turunç ise redif olarak kullandığı turunç kelimesidir. Şâir ayrıca şiirinin turunç gibi lezzetli, hoş ve faydalı bir meyve gibi çekici ve zamanına göre her yerde kolayca ele geçemeyecek özelliklere sahip olduğunu da ifade ederek övünmektedir.

                                                              X X X

       Nârenc, ”turunc tâbir olunan meyvedir.” Nârenciye kelimesini portakal, limon, mandalina gibi meyveleri ifade etmek için kullanıyoruz. Revânî’nin de gazelinde kullandığı “nârenc” kelimesini bu anlamları kastedecek şekilde kullandığını söyleyebiliriz. Sadece turunç meyvesini kastederek kullanmış olması ihtimali de neticeye tesir etmez. Nârenc beyitlerde yuvarlak şekli, olgunluk derecesine göre yeşilden sarıya ve kırmızıya yaklaşan rengiyle hayâllere konu edilir.

   Revânî gazeline “Ey zâlim sevgili! Nârenc sana âşık olmuş olmalı ki, yine sararmış benziyle  bana benzer.” dediği,

                     Sararupdur yine benzi bana benzer nârenc

                    Âşıkundur meger ey şûh-ı sitemger nârenc

şeklindeki matla beytiyle başlar. Nârenc sararmış rengiyle, sevgiliye gönlünü kaptırdığeı için benzi sararmış bir âşık olarak hayâl edilmiştir. Hüsn-i ta’lil sanatının da yer aldığı ilgide, olgunlaşmağa başlayan sarı renkli nârenc söz konusu edilmiştir.

      Şâirin “(Ey sevgili)! Nârenc yine senin gabgabının hastası olmuş ki, bağ içinde bedeni ateş gibi yanar.” şeklinde nesre çevirebileceğimiz,

                          Bağ içinde tutuşup gövdesi od gibi yanar

                          Gabgabun hastası olmuş yine benzer nârenc

şeklindeki hüsn-i matlaında nârenci, şekil ve renk bakımından sevgilinin gabgabına benzetirken, teşhis sanatıyla, onun kıskançlığı ile hastalanmış, bütün bedeni ateşler içinde yanan bir insan olarak karşımıza çıkar. Bedeninin ateşler içinde yanması ifâdesinden iyice olgunlaşıp kızaran bir nârenc kastedildiği açıktır. Olgun bir meyvenin tadı ile sevgilinin gabgabı arasında bir ilgi kurulduğu da düşünülebilir.

               Revânî’nin sararmış yüzü üzerine dökülen kanlı gözyaşlarını nârence benzeterek “Dert ve belâ bağında gözyaşı tanelerim sararmış yanaklarımın aksiyle baştan başa nârenc oldu.”  dediği,

                        Yaşumun dâneleri derd ü belâ bâğında

                        Oldı aks-i ruh-ı zerdümle ser-â-ser nârenc

şeklindeki üçüncü beytinde , aşk bir dert ve belâ bağına, sararmış yüzünün  aksiyle karışmış kanlı gözyaşı taneleri de, renk v e şekil bakımından, nârenc ağacındaki meyvelere  benzetilmiştir. 

       “(Ey sevgili)! Boyunun üzerindeki altın düğmeleri görenler: Aceba ar’arın nârenc bitirdiğini kim görmüştür, der”  şeklinde nesre çevirebileceğimiz,

                        Kâmetün üzre gören tugme-i zerrînüni dir

                        Kim görüptür acebâ bitüre ar’ar nârenc

beytinde nârenc, ar’ar (dağ servisi) gibi uzun boylu sevgilinin –eğer şâir düğme ile sevgilinin göğüslerini kastetmemişse- elbisesindeki altın renkli düğmeleri renk ve şekil bakımından olgun bir nârence benzetmiştir. Meyvesiz bir ağaç olan ve mecâzen boy- bos anlamına gelen ar’arın turunç meyvesi vermiş olmasının hayretle karşılanması ise sevgilinin âşığına karşı takındığı olumsuz tavırla ilgilidir. Sevgilinin âşığına ilgi göstermesi ar’arın nârenc bitirmesi kadar inanılmaz bir olgudur. Bu düşünceden hareket edilerek nârenc ile sevgilinin ilgi ve belki de vuslatı arasında bir ilgi kurulduğu söylenebilir.

     Şâir,

                        Ne ola bu şi’r ile zeyn olsa Revânî  meclis

                        Sohbete çünki virür zînet ü zîver nârenc

şeklindeki ve “Ey Revânî! bu şiir ile meclisler süslense bunda şaşılacak ne var? Çünkü nârenc sohbete zenginlik ve güzellik verir.” dediği makta beytinde şiirini meclisi süsleyen bir unsur olarak ele alıp övünürken, onu meclisi zenginleştiren ve süsleyen bir başka unsur olan nârence benzetir. Bu benzetmede hareket noktası nârencin az bulunan, çok sevilen; şekil, tat, koku ve lezzet bakımından insanların hoşlandığı, yemeli içmeli toplantılarda daima görmeyi, tatmayı arzu ettikleri bir meyve olmasıdır. Revânî’niye göre onun şiirleri de, nârenc gibi, meclisleri süsleyen, mecliste bulunanların daima dinlemeyi arzu ettikleri ve bundan hoşlandıkları nadir bulunan eserlerdendir.

                                                                       X X X

Üzerinde duracağımız “Şeftâlû” redifli üçüncü gazel, Zâtî’ye ait ve on beyittir. Şeftali, zar gibi ince kabuğu kadife gibi ince tüylü, genellikle sarı, pembe kırmızı alacalı, bol sulu, lifli ve hoş kokulu, eti ise beyaz, sarı ya da kırmızı renkli bir meyvedir.

 Gazel şâirin “Can kayısı özler, bu hasta gönül ise şeftaliyi; bana ağzınla şeftali sunsan daha hoş gelirdi (olurdu).”dediği

Bana cân kaysı özler bu dil-i bîmâr şeftâlû

                                   Hôş idi eylesen ağzunla ger ikrâr şeftâlû

şeklindeki matla’ beytiyle başlar. Bu beyitte çok yakından tanıdığımız iki güzel meyve, kayısı ve şeftali mukayese edilir. Kayısı canın arzu ettiği ve ihtiva ettiği değerler bakımından canın beslenmesine daha  faydalı bir meyve olarak ele alınırken, şeftali hasta olan gönlün hoşuna giden, insanların daha çok hoşlandığı, gönül verdiği bir meyve olarak takdim edilmektedir. Bunda sevgilinin dudağının renk, şekil, lezzet ve tat bakımından şeftaliye benzetilmesi ile dudağın Dîvan edebiyatında âşığın hayatı için taşıdığı anlam önemli bir yer tutar. Çünkü dudak vuslatı, ölümsüzlüğü ifade eder ve bu sebepten de âb-ı hayat yani ölümsüzlük suyuna benzetilir.  Tasavvufî açıdan da vahdeti yani ebedî hayatın sembolüdür. Şâirin, sevgilinin ağzıyla şeftali sunacağı ihtimalini hoş olarak vasıflandırmasının sebebi de budur.

Şâirin “Ey servi boylu (sevgilim)! Bu kayısı cennette yetişmiştir diye Tatar, dudağının hünnâbından şeftali almak ister.” dediği

               Bu kaysı bâğ-ı cennetde bitübdür diye ey servüm  

                                   Eger unnâb-ı la’lünden ala tâtâr şeftâlû

şeklindeki hüsn-i matlaında sevgilinin dudağı unnâb ya da hünnâp adını verdiğimiz meyveye benzetilmektedir. Hünnâp, olgunlaştığı zaman kırmızımsı kahverengine alan eriğe benzeyen bir meyvedir. Benzerlik renk ve şekil yönündendir. Tat unsurunun da gözetildiği düşünülebilir. Beyitte dudağın benzetildiği meyve kayısıdır; ancak, bu kayısı cennette yetişen daha üstün özellikleri olan bir kayısıdır. Tatarın, sevgilinin hünnâba benzeyen dudağından şeftali, yani öpücük alma isteği de sevgilinin dudağının cennette yetişen kayısıya benzetilmesine dayanmaktadır.

Zâtî’nin “Ey yüzü nar çiçeği (gibi güzel) olan (sevgili)! eğer bana şeftali lutf eylemezsen, (görenler) âhımın ateşinin kıvılcımlarını narın tanesi sanırlar.” dediği

Şirârun âteş-i âhun sanurlar dânesi nârun

Bana lutf eylemezsen ey yüzü gül-nâr şeftâlû

şeklindeki beytinde sevgilinin yüzü, özellikle yanakları, gençliği yani tazeliği, kokusu ve rengi sebebiyle nar çiçeğine, âşığın âhının kıvılcımları nar tanelerine ve dudağı, dolayısıyla öpücüğü de yine şeftaliye benzetilir. Nar  çok belirgin olmayan altıgen bir yapıya sahip, iri bir portakal büyüklüğünde küremsi meyveleri olan bir meyvedir.  Sarı, kırmızı ve kahverengi alacalı ve derimsi bir kabukla örtülü meyvelerinin içi bölmelere ayrılmıştır. Her bölmede çok sayıda kırmızımsı renkli, saydam tane bulunur. Narın yenen bölümü bu tanelerdir.Âh ateşinin kıvılcımlarının rengi , şekli ve çokluğu ve özellikle nâr kelimesinin bir meyve adı yanında “ateş koru” anlamından da yararlanarak, kırmızı nar tanelerine benzetilmiştir. Sevgilinin kırmızı yanakları için, gül ve lâle gibi çok kullanılan çiçekler yerine  gül-nâr, yani nar çiçeğinin tercih sebebi ise beyitte yer alan “nâr” kelimesiyle olan yakın ilgisidir. Şâirin beyitte asıl vurgulamak istediği, nar çiçeği kadar güzel bir yüze sahip olan sevgilinin şeftaliye benzetilen dudağını, yani vuslatını âşığına sunmaması hâlinde nasıl acı çekeceği ve bu acıyla dile getirdiği feryadının nasıl ateşli olacağı, görenlerin bu ateşin kıvılcımlarını nar tanelerine benzetebileceğidir.

Şâirin ”(Ey sevgili)! Eğer rakip dudağından şeftali almak isterse, yüzünü eriklerle süsle ve onu ayvalar ile gönder.” diye  nesre çevirebileceğimiz

Eriklerle yüzin zeyn it anı ayvâ ile gönder

Eğer la’lünden alma isteye ağyâr şeftâlû

beytinde, sevgilinin dudağının yine şeftaliye benzetildiğini görüyoruz. Erik, cinslerine göre yeşil, sarı, mor gibi değişik renklerde, farklı büyüklüklerde ve şekillerde, sulu, ekşi ve tatlı bir meyvedir. Beyitte yer alan erik âşığın rakibin yüzünde sevgili tarafından meydana getirilmesini istediği çürüklere, morluklara benzetilmiştir. Kastedilen koyu renkli siyah eriktir ve benzerlik şekil ve renk yönünden kurulmuştur. Ayva, altın sarısı renginde, hoş kokulu ve  iri bir meyvedir Ayva kelimesi ise beyitte bu anlayış içinde, özellikle sevgiliden dayak yiyen, yüzü gözü siyah eriğe benzeyen yaralarla donanan rakibin âh u vâhını, yani feryatlarını ifade etmektedir. Şâirin burada ayva kelimesinin, “ayvâ veya eyvâ” şeklindeki telaffuzunun “eyvâh”  şeklindeki feryat ifadesiyle benzerliğinden yararlandığını söyleyebiliriz. Ayvanın taş ile olan benzerliğini göz önünde tutarsak, “rakibi ayva atarak yanından uzaklaştır” demek istediğini de söylemek mümkündür. Bunun yanında bir şeftali-dudak, dudak-vuslat ilgisinden hareket ederek, ”Ey sevgili senin dudağını, yani vuslatını isteyen rakibi, erik ayva gibi daha az değerli şeyleri - bu belki bir gülümseme , belki bir tatlı söz vb. olabilir- ver gönder, başından sav” dediği de düşünülebilir. Ancak, şairin burada şeftali- dudak, erik-dayak izi ve ayva-âh u vâh ilgisini ön plânda tuttuğu açıktır. Beyitte “almak”  fiilinin “alma” şeklinde, elma adlı meyveyi hatırlatacak şekilde kullanılmasına da dikkat etmek gerekir. Şairin bu kullanılışı, meyve konulu bir manzumeye daha uygun düşeceğini düşünerek kullandığı şüphesizdir.

Zâtî’nin, “Ey tatlı dilli sevgili! Benim için senin dudağının hurmasından şeftali almak, verdiğin sıkıntılarının meyvesinden çok daha iyidir.”  diye nesre çevirdiğimiz

Cefânun mîvesinden hep senün hurmâ-yı la’lünden

Bana bih-terdür alma ey şeker-güftâr şeftâlû

şeklindeki beşinci beytinde bir arzusunu dile getirmektedir. Sevgiliye “tatlı dilli” olarak hitap eden şair sevgilinin kendisine hoşuna gidecek güzel sözler söylemesini de arzu ettiğini ifade eder. Hurma, genellikle yumurta biçiminde, büyüklüğü, rengi ve biçimi yetişme şartlarına göre değişen, çok tatlı ve besleyici bir meyvedir. Şekil, tat ve  belki de renk bakımından hurmaya benzettiği dudağından şeftaliye benzettiği bir öpücük almak istediğini de dile getiren şâir, bunun kendisi için bir meyveye benzettiği, sevgilinin cefâsından daha tercihe şâyân olduğunu de söylüyor. Kısaca ifâde edersek, “Ey sevgili! Bana böyle cefâ edeceğine güzel dudağından bir öpücük vermen benim için daha iyidir” demek istediğini söyleyebiliriz. “Almak” fiilinin bu beyitte de, aynı sebeple, elma meyvesini hatırlatmak için “alma” şeklinde kullanıldığı açıktır.

Şâirin,“(Ey sevgili)! Senin boyunla bûseni yeni bir gazel ettim (senin boyunu ve bûseni konu alan yeni bir gazel yazdım), onun her dala benzeyen her beytinin ucunda bir şeftali var.” dediği,

Senün kaddünle bûsen vasfını bir ter gazel itdüm

Anun bir şâh her beyti ucunda var şeftâlû

şeklindeki beytinde sevgilinin boyunu bir şeftali ağacına ve yazdığı gazele benzetirken, her beytin sonunda redif dolarak yer alan “şeftâlû” kelimesini de bu ağacın dallarında yetişmiş şeftali meyvesine benzetiyor. Manzûme kelimesinin tanzîm edilmiş, ölçülü  ve düzgün anlamları ile sevgilinin düzgün, uzun ve mütenâsip boyu arasında kurulan ilgi, Dîvan şiirin de oldukça sık olmasa da karşılaştığımız bir benzetmedir. Sevgilinin boyunun değer verilen ağaçlara benzetilmesi ise sıkça rastladığımız ilgidir. Zâtî’nin bu  beyitte şâh kelimesini, imlâsının anlamına uygun olarak, “dal” anlamında kullandığı açıktır; ancak, ses benzerliği göz önünde tutularak bir an için şâh kelimesini padişah anlamıyla alırsak “her şâh beyti”   ifadesinden gazelin en güzel beytini hatırlayabiliriz. Böyle bir yaklaşım bize şâirin bu beytinin bir fahriye anlamı taşıdığını ve şiirinin her beytinin bir şah beyit güzelliğinde olduğunu ifade etmek istemiş olabileceğini de düşündürebilir.

Şâir, “Eğer o sevgili mahallesinde bana bir şeftali (vereceğin)e söz verirse, ondan cennet bahçesinde taze bir meyve yemiş gibi hoşlanırım.” dediği

Cinân bağında ter mîve yemişce hazz idem andan

Eger kûyunda ahd ide bana ol yâr şeftâlû

şeklindeki beytinde, sevgilinin mahallesini cennete, sevgilin vermeye söz vermesini istediği öpücüğünü, yani dudağını, dolayısıyla vuslatını da taze bir şeftaliye  benzetir. Benzerlik, yukarıda da belirttiğimiz gibi sevgilinin dudağının renk, şekil, lezzet ve tat bakımından şeftali ile gösterdiği benzerlik ve dudağın âşık bakımından taşıdığı önemdir. Burada sevgilinin cennete lâyık güzellikte olduğunun ifade edilmek istendiği de göz önünde tutulmalıdır.

Zâtî’nin, “Sevgili badem üzerine fındık kor ama, can parasını al her zaman bana şeftalini lutfet desem, daha önce vermiş olduğu sözünde durmaz.”  dediği

Kor ol bâdâm üzre fınduk ammâ ahdine turmaz

Disem cân nakdini al lutf kıl her bâr şeftâlû

şeklindeki beytinde badem ile fındık ile kastettiklerinin, âşığından esirgemeyip ara sıra gösterdiği sınırlı güzellikleri, sözleri ve asla yerine getirmeyeceği vaatleri olduğu söylenebilir. Ayrıca, şekil benzerliği ve konum itibariyle badame benzeyen ağız üzerindeki fındık burun olarak da hayâl edilebilir. Fındık, sert bir kabuğu olan, içi daha çok çerez olarak yenilen, yuvarlak ve oval biçimde bir meyvedir. Bâdem de fındık gibi, ama daha sert bir kabuk izinde bulunan, fındık gibi çerez olarak tüketilen, bir ucu sivri oval biçimde, ilkbahar mevsiminde çağla adıyla ve yeşil olarak karşımıza çıkan ilk meyvedir. Daha sonra iyice olgunlaşarak sert bir kabuğa bürünür. Beyitten de anlaşıldığı gibi,âşığa sevgili tarafından yapılan vaatler arasında, şeftali olarak vasıflandırılan dudağı, dolayısıyla vuslat vaadi de vardır. Âşık ise her zaman olduğu gibi  sevgilinin dudağına, yani vuslatına can nakdi ile taliptir. Ama sevgili bu sözünde asla durmaz ve âşığına dudağını, yani vuslatını sunmaz. Burada dudağın ölümsüzlük bağışlayan bir unsur,  âb-ı hayat, tasavvufî açıdan vahdet, yani ebedî ölümsüzlük anlamına geldiğini düşünürsek, bu alış-verişten âşığın daha kârlı çıkacağı açıktır.

Şâirin, “Ey Zâtî! cihânı dut ve ayva ile doldursam ne olur (bunda şaşılacak ne var)? Şeftali, hasret eliyle canıma nar  vurmaktadır.” dediği

N’ola Zâtî cihânı dûd ile ayvâ ile pür kılsam

Urubdur cânuma hasret eliyle nâr şeftâlû

şeklindeki beytinde “dûd, ayvâ ve nâr” kelimelerinin meyve adı olmaları yanında sırasıyla “duman”, “âh u vâh” ve “ateş koru” anlamlarıyla oynamaktadır. Dut, böğürtlene benzeyen, beyaz renkli tatlı ve ekşimsi lezzetli morumsu-kara  renkli cinsleri olan bir meyvedir. Bu sebeple kelimeleri ikinci anlamlarıyla aldığımız zaman “Ey Zâtî! cihanı ah dumanı ve âh u vâh ile doldursam bunda şaşılacak ne var? Şeftali, hasret eliyle cânıma ateş vurmaktadır.” şeklinde nesre çevirebiliriz. Şâirin burada ,şeftaliye benzetilen sevgilinin dudağına olan hasretini ifade ederken, belki de çok hoşlandığı şeftali meyvesine olan hasretini de ifade etmiştir. Ulaşımın ve meyve sebzeleri korumanın bugünkü kadar kolay olmadığı şüphesiz olan 16. yüzyılda, belli bir bölgede yetiştiği ve pahalı olduğu için herkesin kolayca ulaşamadığı bir meyve olması bakımından şeftaliye duyulan hasret yadırganamaz.

Zâtî, “O sevgili kendi ağzıyla bana şeftali vereceğine söz verdi; hemen o anda durup ağzını öpesim geldi.”  diye nesre çevirebileceğimiz,

Hemân ol sâ’at anun turup agzın öpesim geldi

Bana ahd eyledi agziyle ol dil-dâr şeftâlû

şeklindeki makta’ beytinde yine renk, şekil, lezzet ve tat bakımından dudak-şeftali ilişkisini kurarken, mutlaka duymayı çok istediğimiz ve çok hoşumuza giden bir sözü duyduğumuz zaman kullanmayı alışkanlık haline getirdiğimiz, “ağzını öpesim geldi” şeklindeki aşırı memnuniyet ve mutluluk ifade eden bir halk söyleyişini de şiirine çok güzel aktardığına dikkat çekmeliyiz.

                                                              X X X

Kadı Burhâneddin’in “almasıyile” redifli altı beyitlik gazeli “Benzim, gönlü alıp giden sevgili yüzünden ayva oldu (ayva gibi sarardı); (sevgili) gamzesinin elması ile ciğerimi doğradı.” diye nesre çevirebileceğimiz,

                          Hayva oldı benizüm dilberün almasıyile

                          Togradı cigerümi gamzesi almasıyile

şeklindeki matla beytiyle başlamaktadır. Şâir sararmış benzini renk bakımından ayvaya benzetirken, ciğerini de paramparça hayâl eder. Dilberin aldığı ve âşığın benzinin sararıp solmasına sebep olan unsur ise  âşığın gönlüdür. Şâirin sevgiliyi ifade etmek için kullanabileceği başka kelimeler varken, “gönlü alıp giden” anlamına gelen “dilber” kelimesini tercih etmesinin sebebi de budur.“Elmasıyile” redifindeki “elmas” kelimesini çok sert ve kıymetli bir maden olarak ele alırsak, sevgilinin âşığın ciğerini doğrayıp parça parça eden yan bakışının keskin bir kesici alete benzetilmesini daha kolay açıklayabiliriz. Her iki durum da âşığın sevgili yüzünden çektiği aşk acısı  ve derdiyle ilgilidir. Meyve anlamına gelen “elma” kelimesinin “almak” fiilini de hatırlatacak şekilde “alma” şeklinde kullanılması, kelimenin mahalli ve devrine ait bir özelliği olmasına rağmen, dikkatli bir tercihtir.  Beyitte elma kelimesi ile kastedilen, âşığın gönlünü çelen sevgilinin elmaya benzeyen güzellik unsurları olduğu da gözden uzak tutulmamalıdır.. Âşık sevgilinin bu câzip güzellik unsurlarına gönlünü kaptırmış ve ciğerinin parça parça olmasına, benzinin sararmasına sebep olan aşk belâsına isteyerek düşmüştür.

Şâirin, “Benzimin sarısı (kanlı) göz yaşlarım ile nârencî  olur (kızarır); yüreğimiz ciğer (gibi kırmızı) iken, kara elmas gibi oldu.” dediği,

                          Benizüm sarusı nârancı olur yaşum ile

Oldı yürek ciger iken kara almasıyile

şeklindeki ikinci beyitte gönül sıkıntılarını yüreğinin kararması şeklinde ifade ederken çok değerli bir elmas çeşidi olan kara elmasa da işaret eder. Bu durumun sebebi olarak da yine  sevgilinin, âşığın kendisine delicesine bağlanmasına sebep olan güzellik unsurlarıdır.

Kadı Burhâneddin’in “(Sevgilinin) gönlünü alan (işgâl eden) gözleri ve şu dudakları, (onu) öyle vîrân etti ki, (vîran gönül sevgilinin) elması ile  (tekrar) nasıl ma’mûr olsun?” diye sorduğu,

Gönüli almasıdur gözleri şol leblerine

Bes bu vîrân niçe ma’mûr ola almasıyile

beytinde gönül bir ülkeye, bir mülke benzetilirken, sevgilinin güzel gözleri ve dudakları da, bu gönül mülkünü işgâl edip harâbeye çeviren işgâlciler olarak hayâl edilmektedir. Şâirin kanaatına göre âşığın harâbeye dönmüş gönlünün tekrar eski hâline gelmesi imkânsızdır. Buna redif kelimesinin içinde yer alan “almas” kelimesinin ifade ettiği maddî değerler de, “elma” kelimesiyle ifade edilen sevgilinin ilgisi de başaramaz.

Şâirin,“Eğer bahçede (sevgilinin) kırmızı  elma  yanaklarını görmek istersen, sabah rüzgârına yalvar (onun ayağının toprağı ol); çünkü, sabah rüzgârı sevgilin zülfünün ucunu açar.”dediği,

Toprag ol bâd-ı sabâya ki açar zülfi ucın

Bağda ger diler isen ki kızıl almasıyile

şeklindeki sevgilinin saçları tarafından örtülen ve âşığın gözünden gizlenen kırmızı yanakları, şekil ve renk, tazelik ve güzellik bakımından kırmızı bir elmaya benzetilmiştir. Âşık, bir şekilde sabah rüzgârını ikna edebilir ve sevgilinin saçlarını onun yanağından kaldırtabilirse, o elma yanakları görebilmek imkânına sahip olabilir. Bu da sabah rüzgârının ayağına düşmekle mümkündür. “İdeal, ulaşılması istenilen hedef, ülkü” anlamına gelen “kızıl elma” ifadesinin beyitte yer alması da âşığın sevgilinin yüzünü görme arzusuna uygun düşmektedir.

Kadı Burhâneddin’in, “Doğrusu, çenesinin yanında ayvanın suyu yok (bir değeri yok); (sevgili) yanağının elmasıyla insana cenneti (bile) terk ettirir.” dediği,

Âbı yoh hayvânun elhâk zenâhı katında

Yanagı cenneti terk itdürür almasıyile

şeklindeki beytinde de sevgilinin çenesi ayvaya, yanakları da yine elmaya benzetilir; ancak, sevgilinin çenesi “suyu yoh” şeklinde ifade edilen ayvadan daha üstün tutulurken, yanakları da insana cenneti bile terk ettirecek güzellikte, yani cennette bile bulunmayacak bir elmaya benzetilerek, sevgilinin ne kadar benzersiz bir güzelliğe sahip olduğu dile getirilir.

“Elimi narına uzattım ve o (sevgili)  bana alma dedi; ben de elma yanağının uğruna inci gibi gözyaşları döktüm.”  diye nesre çevirebileceğimiz,

Eli nâruna apardum u bana alma didi

Dür gibi yaşı revân eyledüm almasıyile

şeklindeki gazelin son beytinde de yine elma ile yanak arasında ilgi kurulurken, âşığın döktüğü gözyaşları inciye benzetilir. Nar kelimesiyle neyin kastedildiği ise beyitte açıkça belli değildir; ancak “nar tanesi-kanlı gözyaşı-kırmızı elma” arasında da şâirin renk ve şekil benzerliğine dayanan bir ilgi kurarak, bu kelimeleri aynı beyitte bir araya getirdiği de düşünülebilir.                         

Kadı Burhâneddin’in “alma direm”  redifli beş beyitlik ikinci gazelinde de “elma” kelimesi “alma” şeklinde kullanılarak kelimenin “almak” fiili anlamından yeterince yararlanılmıştır. Gazelin, “(Ben) senin çenene ayva, yanaklarına da elma derim; (kim) onları görüp almaya kalkarsa (ben onlara) alma derim” diye nesre çevirmeye çalıştığımız,

Hayva enegüne yanahlaruna alma direm

Anları göreli kim ayda ki ben alma direm

şeklindeki matla beytinde de şekil ve renk benzerliği sebebiyle sevgilinin çenesi ayvaya, yanakları da elmaya benzetilmiştir. “Alma” kelimesi ilk mısrada meyve adı, ikinci mısrada fiil olarak kullanılmıştır.

Gazelin, “Şeftalisine el uzattığım zaman  sevgili (bana) alma dedi; eğer sevgili benim canıma ilgi gösterirse ben (ona) şimdi alma derim.” gibi bir nesir cümlesiyle karşılayabileceğimiz,

Şeftâlûsına el uzatdum idi alma didi

Cânuma ger nazar eyler ise uş alma direm

şeklindeki ikinci beyitte ise elma kelimesinin daha çok fiil olarak kullanıldığını görüyoruz. Şeftalinin sevgilinin dudağı veya dudakla ilgili olarak busesinin kastedildiği göz önünde tutulursa, birinci mısradaki “alma” kelimesinin de “elma” anlamında kullanıldığı düşünülerek mısraı “Ben sevgilinin şeftaliye benzeyen dudağına el uzatınca, sevgili bana onun elma olduğunu söyledi.” şeklinde nesre çevirmek mümkün ise de ikinci mısraı ile ilgi kurmak zorlaşabilir.

Şâirin, “Ağzı fıstık ve dudağı şeker olan sevgilinin huzuruna varayım; eğer sevgili kırmızıyı arzu ederse ona’ iki gözümden elma gibi kırmızı kanlı gözyaşları akar ‘derim.” şeklinde nesre çevirebileceğimiz,

Varayım ağızı piste lebi şeker katına

Al dilerse iki gözümden ahar alma direm

beytinde âşığın gözyaşlarının renk ve şekil bakımından almaya, sevgilinin ağzının şekil ve küçüklük bakımından fıstığa ve dudaklarının da tadından dolayı  şekere benzetildiğini görüyoruz.

Gazelin, “(Sevgili) elmasını göstererek ‘(bak) bu nasıl (benzersiz) elmadır?’ diyerek (beni) aldatmaya çalışır. (Ben de) ‘güzelliğinin sofrasındaki birçok kırmızı elmadan biridir’ derim.” diye nesre çevirebileceğimiz,

Niçe al alma diyü aldaya almasıyile

Hüsni hânında anun niçe bir al alma direm

şeklindeki dördüncü beytinde, sevgilinin güzelliği bir sofraya ve yüz üzerindeki bazı güzellik unsurları da elmaya benzetilmektedir.

Gazelin, “(Sevgilinin), kemende benzeyen zülfü ile kan içici gözünü gördüğümden beri, bin âşığın başını gözünün yan bakışına fedâ bir elma derim.” eklinde nesre çevirebileceğimiz,

Göreli zülfi kemendiyile hûn-hâr gözin

Her gözi gamzesine bin başı bir alma direm

beytinde ise,  şâir şekil benzerliğinden dolayı sevgilinin kıvrımlı saçını kemende, gözünü  ve yan bakışını kan içici kâtile benzetir. Bu kâtilin katlettiği âşıkların kanlı başı ise şekil ve renk münâsebeti dolayısıyla elmaya benzetilmiştir..

X X X

Kütahyalı Rahîmî

                  Hoş-âbun hoş müşâbihdür leb-i cânâna ey vişne

Mezâk-ı mey-hâşun rengîn tesellî câna ey vişne

Lebinden dem uraldan sen döker kan çeşm-i giryânum

Niçün kan üzre kan itdün girüp meydâna ey vişne

Şeker gibi ezildün gördi alun la’l-reng oldı

Başun ortaya koyup yine kıydun câna ey vişne

Lebi şeftâlusı cüllâbına ben kanda kandum âh

Şehâdet itme nâ-hak seyre girme kana ey vişne

Lebin öpmekde âl it ter düşer nâzük tabi’atdur

Sakın reng almasun ol gonca-leb mestâne ey vişne

Bana unnâb-ı la’lünsüz ne cânum kayısı ayva

Doyamam nâr-veş ben kâse-i hicrâna ey vişne

Rahîmînün lebi hecriyle akan kanlu yaşını

Deminde yâre rengîn eyle bir efsâne ey vişne

Bu meyve redifli gazellerin dışında Mesîhî’nin meyve çekirdeklerini konu edinen “çekirdeği” redifli beş beyitlik gazelini de bildirimiz içinde değerlendirmeyi uygun gördük.  Çünkü çekirdek meyvenin devamlılığını sağlayan en önemli  unsurdur. Mesîhî “Gönülde sevdâ meyvesinin çekirdeği ekildi; bu kavga çekirdeği canda mihnet meyvesi bitirdi.” şeklinde nesre çevirebileceğimiz,

 Dilde ekildi meyve-i sevdâ çekirdeği

 Mihnet bitürdi cânda bu gavgâ çekirdeği

şeklindeki matla beytinde, sevdâ ve kavgayı çekirdekten yetişen bir meyve gibi hayâl eder. Gönlün meyve ağaçlarının ekildiği bir meyve bahçesi olarak hayâl edildiği beyitte , bu bahçeye ekilen meyve ağacı ise sevdâ, yani aşk meyvesinin ağacının çekirdeğidir. Şâir matla beytinin ilk mısraında kısaca gönlüne aşk düştüğünü ifade ederken, ikinci mısrada ise canında bu aşkın meydana getirdiği sıkıntıları kavga çekirdeğinin bitirdiği mihnet meyvesi olarak ifade ediyor. Aşkın verdiği sıkıntıların da meyveye benzetilmesinin sebebi, aşkın ve neticelerinin âşık için ne kadar sıkıntılı ve katlanılması zor olursa olsun, aşkın vazgeçilemez bir duygu alması sebebiyledir. Bu da insanların yaradılışlarına hoş gelen meyvelere duyduğu ilgiye, düşkünlüğe benzer.

Şâirin “O servi boylunun dudağının hurmasının hasreti, bizim tespihimizi hurma          çekirdeği eyledi.” dediği,

Ol serv-kâmetün rutab-ı la’li hasreti

 Tesbihümizi eyledi hurmâ çekirdeği

şeklindeki beytinde, tespih kelimesinin anlamlarıyla oynamaktadır.  Tespih, ibâdetlerimizde tekrarladığımız ifadelerin sayısını tespite yarayan, otuz üçlük, doksan dokuzluk, beş yüzlük, binlik gibi  tane sayısına göre adlar verdiğimiz bir eşyamızdır. Tespih kelimesinin bunun yanında “bir kelimeyi veya bir ifadeyi dile dolamak, devamlı tekrar etmek” anlamı vardır. Rutab ise hurma adını verdiğimiz meyvedir. Sevgilinin dudağı âşık açısından ona verdiği hayâtiyet, haz ve tat gibi sahip olduğu özellikler bakımından çok tatlı, lezzetli ve besleyici bir meyve olan rutaba, yani hurmaya benzetilmiştir. Âşığın, sevgilinin hurmaya benzeyen dudağının hasretiyle durmadan devamlı çektiği -ki bu aynı zaman da bir sabır ifadesidir- tespihin taneleri hurma çekirdeğinden yapılmıştır. Tespih kelimesinin “devamlı tekrarlanan” anlamı göz önünde tutulursa, âşığın dilinden düşürmediği ve devamlı tekrarladığı sevgilinin tadına ve lezzetine doyamadığı, hasretini çektiği  hurmaya benzetilen  dudağıdır.

                        Gazelin,

Şeftâlü-yi lebini nigârun rakîb yer

                             Bize degince yâ kabıdır yâ çekirdeği

şeklindeki üçüncü beytini “Sevgilinin dudağının şeftâlisini rakip yer; sıra bize gelince ya kabuğu ya çekirdeği nasip olur.” şeklinde nesre çevirebiliriz. Yukarıda da işaret edildiği gibi, sevgilinin dudağının en çok benzetildiği meyve şeftâlidir. Bu benzetmede şeftalinin lezzeti ve tadıyla ilgili özellikleri yanında, bilhassa yarma şeftalinin sevgilinin dudaklarıyla olan renk ve şekil özelliği de daima dikkate alınmıştır. Şeftalinin sulu bir meyve olması da bu benzetmede yer alan önemli bir özelliktir. Âşık sevgilinin rakibe gösterdiği. rakibin asla hak etmediği yakın ilgiyi daima kıskanır ve bu ilgiye mahzar olan rakibi şeytan, köpek, domuz ve benzeri  gibi aklınıza gelebilecek ne kadar kötü sıfat varsa onlarla vasıflandırır. Bunun sebebi sevgilinin rakipten esirgemediği ve gerçek âşık olmaması sebebiyle asla hak etmediği her türlü yakınlığıdır. Bu yakın ilgiyi gerçekten hak eden, sevgiliye canı bahasına bağlanmış olan âşıktır. Bu beyitte de âşığın yakınmasının sebebi bundandır. Sevgilinin aslında âşığına ikram etmesi gereken dudağının şeftalisini rakip yer; âşığa kalan ise  şeftalinin kabuğu ve çekirdeği, yenmeyip atılan kısımlarıdır, yani sevgili güzelliği kaybolduktan sonra âşığına yüz verir. Burada Nev’î’nin “Sevgilinin güzelliği sona erdiği zaman vuslatı el (nasip olur) verir amma, sonbaharda görülen rüyanın bir değeri, bir anlamı olmaz” dediği,

            “Âhır olınca hüsn-i yâr vuslatı el virür velî

                          Fasl-ı hazânda görünen düşlerin i’tibârı yok

şeklindeki beytini hatırlamamak elde değildir.

Mesîhî’nin “Ey o altın dolu hazinenin kilidini açamayan! (O kilidi açmak için) anahtara ayva çekirdeği sürmelisin.” dediği

Ey küflini açamayan ol genc-i pür-zerün

Miftâha çalasın meger ayvâ çekirdeği

şeklindeki beytinde, ayva çekirdeğinin araştırılmaya muhtaç bir özelliğini de tespit ediyoruz: Mesîhî bu beyti ile bize, ayva çekirdeğinin renk verme özelliğinin yanında bir de kayganlık sağlama ve belki de pası giderme gibi bir özelliğinin de bulunduğu bilgisini iletmektedir. Gerçekten de ayva çekirdeğinin yumuşatıcı ve kayganlık sağlayan bir yapısı vardır. Ayva çekirdeğinin bu özelliği elbette ki araştırmalıdır. Divan şâirinin çok iyi bir gözlemci olduğu ve çevresinde gözlemlediği, gördüğü veya haberdar olduğu her türlü izlenimi ve bilgiyi kendi sanat anlayışı içinde kullanıp bize ulaştırdığı düşünülürse, bu tür bilgilerin doğruluğundan şüphe edilmeden,  mutlaka araştırılarak belgelendirilmesinin daha uygun ve doğru olacağı düşüncesindeyiz.

Şâir şiirini “(Ey) Mesîhî! Sevgilinin dudağının kaysısı ne güzel olur; çünkü, onun yırı ve çekirdeği yoktur. dediği

                           Kaysı-yı la’l-i dôst Mesîhî ne hûb olur

                  Kim yok anun yırı ile aslâ çekirdeği

şeklindeki makta’ beytiyle tamamlıyor ve sevgilinin dudağını benzettiği kayısıdan daha üstün vasıflara sahip olduğunu ifade ediyor. Sevgilinin dudağı yırı ve çekirdeği bulunmayan benzersiz bir kayısıdır. Onun hoş ve tercih edilir olmasının sebebi de budur. Yır kelimesinin “yırtık, yarık, çatlak” anlamı taşıdığı  göz önünde tutulursa, şairin sevgilinin dudağının diriliğinden, yani sevgilinin gençliğinden söz ettiği söylenebilir.

Netice: Değerlendirmeye çalıştığımız bu altı manzumeden de anlaşılacağı gibi Divan şâiri gördüğü bildiği her şeyi, mensup olduğu edebî akımın  özellikleri içinde kalarak, hayâl dünyası ve sanatkârlık yeteneğiyle de yoğurarak mısralarına aktarmaktadır. Onun ilgilenmediği hemen hemen hiçbir şey yoktur. Meyveler de bu ilgi alanına giren önemli unsurlardan biridir. Meyve redifli az sayıda manzumenin bulunması bu gerçeği değiştiremez; çünkü, yapılacak geniş kapsamlı  bir tarama sonunda içinde meyve adları geçen ve değişik hayallere konu olan binlerce beyit ve daha başka meyve redifli manzûme tespit etmek mümkündür. Meyve redifli bu kadar az manzume bulunması ise ancak, Divan şâirlerinin meyve adlarına redif olarak pek fazla ilgi göstermedikleri gibi bir tespite sebep olabilir. Hiçbir zaman meyvelerle ilgilenmedikleri anlamına gelmez. Meyve redifli üç  manzumede, redif olan meyvelerin dışında birçok meyve adının da yer aldığını görüyoruz. Çekirdeği redifli gazelde de durum aynıdır. Beyitlerde yer alan meyvelerin şâirler tarafından çok iyi incelendiği, özelliklerinin çok iyi tespit edildiği, ayrıca adlarının değişik anlamları ve bu adların çağrışımlarının çok dikkatlice ve sanatkârâne kullanıldığını görüyoruz. Bu da gösteriyor ki Divan şâiri çok iyi bir gözlemcidir ve hayallerinin temelinde mutlaka bu gözleme dayanan tespitler yer alır. Bu sebeple Divan şiiri daima hayatla iç içedir ve bu altı yüz yıllık kültür hazinesinden elde edilecek çok önemli kültür malzemesi mevcuttur. Bu kültür  ve dil malzemesinin değişik araştırma yöntemleriyle araştırılıp sonuçlar çıkarılması dilimiz, kültürümüz ve edebiyatımız açısından çok büyük bir önemi haizdir.